Καθαρά Δευτέρα: Ο λόγος που έχει πάρει αυτή την ονομασία – Γιατί πετάμε χαρταετό και τρώμε λαγάνα

Η Καθαρά Δευτέρα γιορτάζεται κάθε χρόνο ως κινητή γιορτή (φέτος στις 3 Μαρτίου), καθώς προσαρμόζεται ανάλογα με την ημερομηνία του Πάσχα, συμβολίζοντας φυσικά την νηστεία για 40 ημέρες, όπως και αρκετά ακόμη, σύμφωνα με τα ήθη και τα έθιμα της χώρας μας, με τους καταναλωτές να μπορούν να κάνουν ακόμη τις αγορές τους για το αντίστοιχο τραπέζι.

Για αυτό το λόγο, άλλωστε, η ημέρα αυτή ονομάστηκε «Καθαρά», καθώς από αυτή τη μέρα και για τις επόμενες 40 ημέρες καλούμαστε να «καθαρίσουμε» τον εαυτό μας από όλες τις κραιπάλες του προηγούμενου διαστήματος. Αναφερόμενοι στις «κραιπάλες», εννοούμε την υπερφαγία, καθώς και την κατανάλωση αρτύσιμων φαγητών. Μέσω της νηστείας, μας δίνεται η ευκαιρία να καθαρίσουμε το σώμα και τη ψύχη μας, να υιοθετήσουμε μία καθημερινότητα εγκράτειας και να ακολουθήσουμε το παράδειγμα του Ιησού, που νήστεψε 40 ημέρες στην έρημο.

Η νηστεία, ουσιαστικά, ξεκινά εν μέρει μία εβδομάδα πριν από την Καθαρά Δευτέρα, καθώς όλη την προηγούμενη εβδομάδα δεν τρώμε κρέας. Συγκεκριμένα η προ-προηγούμενη Κυριακή, «της Απόκρεω» (από εκεί πήραν το όνομα τους οι Απόκριες), είναι σύμφωνα με την Ορθόδοξη παράδοση η τελευταία μέρα που τρώμε κρέας. Eπίσης, η Κυριακή πριν την Καθαρά Δευτέρα ονομάζεται «της Τυροφάγου» ή της «Τυρινής», επειδή είναι η τελευταία μέρα που τρώμε γαλακτοκομικά.

Εκτός, όμως, από τη χριστιανική σημασία της, η Καθαρά Δευτέρα σηματοδοτεί το τέλος των Αποκριών, καθώς εκείνη την μέρα πέφτει η αυλαία για τις αποκριάτικες εορταστικές εκδηλώσεις που ξεκίνησαν την Τσικνοπέμπτη.

Ο λόγος που αποκαλούμε τη μέρα και ως «Κούλουμα»

Ο εορτασμός της Καθαράς Δευτέρας στην ύπαιθρο είναι γνωστός και ως «Κούλουμα». Η λέξη Κούλουμα χρησιμοποιείται σχεδόν σε όλη την Ελλάδα, η προέλευση της όμως δεν είναι ξεκάθαρη. Τα κούλουμα από τόπο σε τόπο γιορτάζονται διαφορετικά, με διάφορες εκδηλώσεις. Παντού, όμως, επικρατεί κέφι, χορός και τραγούδι.

Για την ετυμολογία της λέξης κούλουμα υπάρχουν πολλές εκδοχές. Κατά τον Νικόλαο Πολίτη, πατέρα της ελληνικής λαογραφίας, η λέξη προέρχεται από το λατινικό Cumulus (κούμουλους) που σημαίνει σωρός, αφθονία αλλά και το τέλος. Εκφράζει δηλαδή το τέλος, τον επίλογο της Απόκριας. Σύμφωνα με μία άλλη εκδοχή, προέρχεται από μία άλλη λατινική λέξη, τη λέξη «κόλουμνα», δηλαδή «κολώνα». Κι αυτό, επειδή το πρώτο γλέντι της Καθαράς Δευτέρας στην Αθήνα έγινε στους Στύλους του Ολυμπίου Διός.

Η λαγάνα και ο χαρταετός

Η λαγάνα, αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της Καθαράς Δευτέρας. Παρασκευάζεται χωρίς προζύμι, και έναν τέτοιο πρόχειρο άρτο χρησιμοποίησαν και οι Ισραηλίτες κατά τη νύχτα της Εξόδου τους από την Αίγυπτο υπό την αρχηγία του Μωυσή.

Έκτοτε επιβαλλόταν από το Μωσαϊκό Νόμο για όλες τις ημέρες της εορτής του Πάσχα, μέχρι που ο Χριστός στο τελευταίο του Πάσχα ευλόγησε τον ένζυμο άρτο. Η ιστορία της λαγάνας διατρέχει όλη τη διατροφική παράδοση από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Ο Αριστοφάνης στις «Εκκλησιάζουσες» λέει «Λαγάνα πέττεται» δηλ .»Λαγάνες γίνονται».

Ο δε Οράτιος στα κείμενά του αναφέρει τη λαγάνα ως «Το γλύκισμα των φτωχών». Το έθιμο της λαγάνας παρέμεινε αναλλοίωτο ανά τους αιώνες και συνηθίζεται να παρασκευάζεται με μεράκι από τον αρτοποιό της γειτονιάς, τραγανή λαχταριστή και σουσαμένια και καταναλώνεται κατά την Καθαρά Δευτέρα.

Καθαρά Δευτέρα χωρίς χαρταετό, γίνεται; Δεν γίνεται. Ποια είναι, όμως, η προέλευση αυτού του εθίμου και ποιος ο συμβολισμός του; Βάσει της ιστορίας, ο πρώτος χαρταετός πέταξε στην Κίνα πριν από 2.400 χρόνια και ήταν φτιαγμένος από ξύλο.

Οι λαοί της Ανατολής χρησιμοποιούσαν τους αετούς σε μαγικές τελετές, θρησκευτικές εκδηλώσεις και ενέργειες εξορκισμού του κακού. Πολλοί έγραφαν σε ένα μικρό χαρτί τα προβλήματα και τις αρρώστιες τους και τα άφηναν να πετάξουν μακριά.

Άλλοι έγραφαν τις ευχές τους και τις επιθυμίες τους και τις έστελναν στον ουρανό ώστε να μπορέσουν να εισακουστούν. Στο πέρασμα των χρόνων ο χαρταετός χρησιμοποιήθηκε και για στρατιωτικούς ή επιστημονικούς λόγους. Το 1880 ο Αυστραλός Hargrave σχεδίασε έναν τεράστιο αετό κατάλληλο για τις μετεωρολογικές παρατηρήσεις του

Ο συμβολισμός του πετάγματος του χαρταετού στην ελληνική χριστιανική παράδοση είναι αρκετά συναφής με τον κινεζικό. Συμβολίζει το πέταγμα της ανθρώπινης ψυχής προς τον ουρανό και το Θεό. Μάλιστα οι άνθρωποι παλαιότερα πίστευαν ότι όσο πιο ψηλά πετάξει ο χαρταετός τόσο πιο πιθανό ήταν ο Θεός να εισακούσει τις προσευχές τους και να τις πραγματοποιήσει.

Το γεγονός ότι το έθιμο γίνεται κάθε χρόνο την Καθαρά Δευτέρα κάθε άλλο παρά τυχαίο είναι. Η Καθαρά Δευτέρα είναι η πρώτη μέρα της Σαρακοστής όπου οι χριστιανοί ξεκινούν τη σωματική και πνευματική τους κάθαρση μέσω της μεγάλης νηστείας του Πάσχα.