13/10/1904: Σαν σήμερα ο ηρωικός θάνατος του Παύλου Μελά – Οι τελευταίες στιγμές του αγωνιστή-συμβόλου του Μακεδονικού Αγώνα

Έχουν περάσει πια 120 χρόνια από τις 13 Οκτωβρίου 1904, όταν και στο χωριό Στάτιτσα ή Στάτιστα Καστοριάς, που σήμερα φέρει το όνομά του, σκοτώθηκε ο Παύλος Μελάς, η απόλυτη προσωπικότητα του Μακεδονικού Αγώνα.

Στις αρχές του 20ού αιώνα, στην ευρύτερη περιοχή της Μακεδονίας, η οποία τότε βρισκόταν υπό οθωμανική κυριαρχία και σήμερα περιλαμβάνει εδάφη της Βόρειας Μακεδονίας, της Βουλγαρίας και της Ελλάδας, επικρατούσε έντονη αναταραχή. Η Βουλγαρία είχε ήδη καταστήσει σαφείς τις επεκτατικές της φιλοδοξίες από τα τέλη του 19ου αιώνα, ενώ η Οθωμανική Αυτοκρατορία προσπαθούσε να διατηρήσει τα εδάφη της.

Διαβάστε επίσης: 13/10/1972: «Ο κανιβαλισμός έγινε ανάγκη για επιβίωση» – Σαν σήμερα μια αεροπορική τραγωδία στις Άνδεις

Η Ελλάδα, οικονομικά και στρατιωτικά αδύναμη και έχοντας υποστεί ήττα στον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897, αναζητούσε τρόπους να στηρίξει τους υπόδουλους ελληνικούς πληθυσμούς της Μακεδονίας στην προσπάθειά τους να διατηρήσουν την εθνική τους ταυτότητα, παρά την πίεση και τις επιθέσεις από οθωμανικές και κυρίως βουλγαρικές ένοπλες ομάδες.

Οι συγκρούσεις μεταξύ ελληνικών, βουλγαρικών και τουρκικών άτακτων ένοπλων ομάδων, καθώς και η συμμετοχή του τουρκικού τακτικού στρατού, από το 1904 έως το 1908, θα αναγνωριστούν στην ελληνική ιστοριογραφία ως «Μακεδονικός Αγώνας». Αυτές οι μάχες θα διαδραματίσουν καθοριστικό ρόλο στις γεωπολιτικές ισορροπίες και στις εξελίξεις στα Βαλκάνια.

Η αποστολή του Παύλου Μελά, η προδοσία και ο ηρωικός θάνατος

Τον Αύγουστο του 1904, ο Παύλος Μελάς διήλθε κρυφά για τρίτη φορά τα ελληνοτουρκικά σύνορα, τα οποία τότε βρίσκονταν στη Θεσσαλία. Ως εύπορος αστός και αξιωματικός του ελληνικού στρατού, υπηρετούσε στη Σχολή Ευελπίδων. Ήταν παντρεμένος με τη Ναταλία Δραγούμη, κόρη του πρώην υπουργού Εξωτερικών Στέφανου Δραγούμη και αδερφή του Ίωνα, και είχαν δύο παιδιά, τον Μιχαήλ (Μίκη) και τη Ζωή (Ζέζα).

Η αποστολή του Παύλου Μελά, που ενέπνευσε το επιχειρησιακό ψευδώνυμο Μίκης Ζέζας από τα ονόματα των παιδιών του, ήταν η κατασκοπεία των συνθηκών ζωής των αλύτρωτων Ελλήνων και η οργάνωση ένοπλων ελληνικών αντάρτικων ομάδων. Μαζί του είχε μια ομάδα 35 ατόμων αποτελούμενη από Μακεδόνες και Κρητικούς.

Λίγες, όμως, μόνο ημέρες μετά την είσοδό τους σε οθωμανικό έδαφος, ένας από τους οδηγούς της ομάδας προδίδει τον Μελά και τους άνδρες του στους Οθωμανούς. Καταδιωκώμενοι, ύστερα από μέρες πεζοπορίας φτάνουν στο Λέχοβο.

Όπως γράφει ο Ηλίας Βενέζης στο «ΒΗΜΑ», ο Παύλος Μελάς «κινείται, με το αντάρτικο σώμα του περικυκλωμένος από εχθρούς, φανερούς και αγνώστους, Τούρκους και Βουλγάρους, μη ξέροντας πάντα που να στηριχθεί, με οδηγούς που πότε τον παραπλανούν, μέσα σε ενέδρες, σε μια φύση επιβλητική και άγρια, ανάμεσα σε Έλληνες φοβισμένους απ’ τον τρόμο των αντεκδικήσεων, πολλές φορές χωρίς τροφή, δαρμένος απ’ τον πυρετό και την κακοπάθεια. Και πρέπει να πάρει αποφάσεις που κάνουν αυτόν τον άντρα να λιποψυχή».

Ο Βενέζης παραθέτει χρονικό του Ιωάννη Σ. Νοτάρη, το οποίο «συμπυκνώνει αυθεντικά τα συμβάντα»:

«Στις 13 Οκτωβρίου του 1904 με το παλαιό ημερολόγιο ο Παύλος Μελάς με το σώμα του ήταν στη Στάτιτσα. Κατά το απομεσήμερο η γυναίκα που τον φιλοξενούσε ήρθε να τον ειδοποιήση ότι Τουρκικός στρατός είχε ξεκινήσει απ’ το Κονομπλάτι για τη Στάτιτσα.

»Ο βούλγαρος αρχικομιτατζής Μήτρος Βλάχος είχε στείλει μια χωριάτισσα να πη στους Τούρκους πως τάχα στη Στάτιτσα κρυβόταν αυτός – ο Βούλγαρος – με τη συμμορία του. Οι Τούρκοι το πίστεψαν. Και νομίζοντας πως κυνηγάνε τον Βούλγαρο πέσανε πάνω στον Παύλο Μελά.

»Το τουρκικό απόσπασμα έφτασε έξω από την πόρτα του σπιτιού που κρύβονταν επτά άνδρες του Μελά και έπειτα στην πόρτα του σπιτιού που κρυβόταν ο ίδιος.

»Τότε ο Μελάς σημάδεψε κι έριξε απ’ το παράθυρο, ενώ οι Τούρκοι σκορπίστηκαν, έπιασαν θέσεις κι άρχισαν να πυροβολούν. Όταν οι πυροβολισμοί σταμάτησαν, κατέβηκαν όλοι κάτω, στο στάβλο, για να μην καούν αν οι Τούρκοι έβαζαν φωτιά στο σπίτι.

»Ξαφνικά ο Μελάς αντίκρυσε ένα Τούρκο στρατιώτη που πλησίαζε. Τον πυροβόλησε και τον σκότωσε. Ήταν κι όλας σούρουπο. Βγήκαν στην αυλή (…) Ακούστηκε τότε ένας πυροβολισμός κι η φωνή του Μελά που έλεγε: ‘Στη μέση με πήρε παιδιά’.

»Μπήκε πάλι μέσα στο στάβλο, ο Μελάς φώναξε τον Πύρζα κοντά του, έβγαλε το σταυρό απ’ το λαιμό του: ‘Το σταυρό να τον δώσης στη γυναίκα μου, και στο Μίκη το ντουφέκι μου και να τους πης πώς έκαμα το καθήκον μου. (…)

»Σε λίγο άρχισε να πονά: ‘Σκοτώστε με παιδιά. Πώς θα μ’ αφήσετε στους Τούρκους…’ Ο Πύρζας γονάτισε και τον φίλησε στο στόμα που τόνιωσε ψυχρο. ‘Εδώ είμαι καπετάνιο. Δεν σ’ αφήνουμε’, ‘Πονώ’, είπε πάλι και ξεψύχησε».

Η οικογένειά του

Η Ναταλία Ιωαννίδη το γένος Μελά, εγγονή του Παύλου Μελά, κόρη της κόρης του, Ζωής, είχε μιλήσει στη Μαρία Θερμού και το «ΒΗΜΑ» στις 29 Ιανουαρίου 2012 για τους προγόνους της.

«Ηταν πολύ ερωτευμένοι όταν παντρεύτηκαν. Μας είχε διηγηθεί η γιαγιά μου ότι, ενώ ήταν στο τρένο της Κηφισιάς πηγαίνοντας προς Αθήνα, συνοδευόμενη πάντα, είδε ξαφνικά έναν ιππέα μέσα στην ερημιά ο οποίος κάλπαζε παράλληλα με το τρένο, δίπλα στο βαγόνι της. Και αμέσως κατάλαβε ποιος ήταν, παρ’ όλο που εκείνη την εποχή δεν υπήρχαν ευκαιρίες για να μιλήσουν. Μετά πήγε ο πατέρας του, ο Μιχαήλ Μελάς, στον Στέφανο Δραγούμη και ζήτησε την κόρη του», λέει η κυρία Ιωαννίδη.

»Η Ναταλία Μελά ελάχιστα μιλούσε στα εγγόνια της για τη δράση του άνδρα της.

«Η γιαγιά μου είχε ζήσει όλη την κακή πλευρά των πολιτικών και δεν ήθελε καθόλου να γίνεται καπηλεία του ονόματος του Μελά.

Είχε πολύ οξύ πνεύμα, έβλεπε τι κρύβεται πίσω από τα μεγάλα και παχιά λόγια και δεν ήθελε οι επόμενες γενιές που τα απλοποιούν όλα να ερμηνεύουν την ιστορία με όρους τωρινούς.

Γι’ αυτό υπάρχει η παρεξήγηση ότι ήταν εθνικιστική κίνηση ο Μακεδονικός Αγώνας».

»Πώς θα τον χαρακτήριζε η ίδια;

«Εγώ δεν είμαι ιστορικός, αλλά αν μη τι άλλο είμαι υποψιασμένη. Εκείνη την εποχή ήταν ο μόνος τρόπος για να δράσουν. Εχουν κατηγορηθεί ότι ήταν τέκτονες και ήταν πράγματι.

«Το Βήμα» προ ετών είχε δημοσιεύσει ένα ανάγνωσμα για τους έλληνες τέκτονες και ο Παύλος Μελάς ήταν ανάμεσά τους. Εκείνος όμως έπαιρνε από εκεί συστήματα μυστικότητας που τον βοήθησαν να οργανώσει το δίκτυό του και να δράσει. Βέβαια πρέπει να πω ότι ήταν αρκετά απλοϊκά τα πράγματα.

Πού οι σημερινές… κατασκοπείες. Εχω γράμματα για τον Μακεδονικό Αγώνα γραμμένα σε κώδικα, που ακόμη και εγώ κατάφερα να τα διαβάσω».