«Λαέ μη σφίξεις άλλο το ζωνάρι. Μην έχεις πια την πείνα για καμάρι» – Σαν σήμερα φεύγει από τη ζωή ο Ιάκωβος Καμπανέλλης

Σαν σήμερα, στις 29 Μαρτίου 2011, φεύγει από τη ζωή ο κορυφαίος νεοέλληνας θεατρικός συγγραφέας Ιάκωβος Καμπανέλλης, ο οποίος καθόρισε την ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας, ανοίγοντας δρόμους στο ρεαλιστικό θέατρο και καταδικάζοντας την δικτατορία. Καμάρι της πολυγραφότατης δουλειάς του, το «Το μεγάλο μας τσίρκο», έργο που υμνεί την δύναμη του ανθρώπου και κατακρίνει την απανθρωπιά και τη ψευτιά της Χούντας.

Το βιογραφικό του Ιάκωβου Καμπανέλλη

Γεννήθηκε στην Νάξο στις 2 Δεκεμβρίου 1922 και σε ηλικία 13 ετών εγκαταστάθηκε με την οικογένεια του στην Αθήνα.

Κατά την διάρκεια της Κατοχής συνελήφθη από τους Γερμανούς το 1943 και οδηγήθηκε στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Μαουτχάουζεν στην Αυστρία, όπου παρέμεινε έγκλειστος έως τις 5 Μαΐου 1945, οπότε απελευθερώθηκε από τους Συμμάχους.

Γυρίζοντας στην Ελλάδα παρακολούθησε παραστάσεις του Θεάτρου Τέχνης του Καρόλου Κουν (1945-1946), όπου «εκεί ανακάλυψα τον εαυτό μου και τον προορισμό μου», όπως έχει πει. Σπούδασε υποκριτική κοντά στο μεγάλο δάσκαλο του θεάτρου, καθώς δεν έγινε δεκτός στην Δραματική Σχολή του Εθνικού Θεάτρου, επειδή δεν είχε τελειώσει το Γυμνάσιο.

Πρωτοεμφανίστηκε στο θέατρο με το έργο «Χορός πάνω στα στάχια», που ανέβασε το 1950 ο θίασος του Αδαμάντιου Λεμού. και καθιερώθηκε με τα έργα «Η έβδομη ημέρα της δημιουργίας» (Εθνικό Θέατρο, 1956) και «Η αυλή των θαυμάτων» (Θέατρο Τέχνης, 1957), που θεωρείται ένα από τα αριστουργήματα της νεοελληνικής δραματουργίας.

Στην συνέχεια ανέβηκαν τα έργα του: «Η ηλικία της νύχτας» (Θέατρο Τέχνης, 1958), «Το παραμύθι χωρίς όνομα» (Νέο Θέατρο, 1959), «Βίβα Ασπασία« (Θίασος Τζένης Καρέζη, 1966), «Οδυσσέα, γύρνα σπίτι» (Θέατρο Τέχνης, 1966), «Η αποικία των τιμωρημένων» (Θίασος Μαριέτας Ριάλδη, 1970), «Το μεγάλο μας τσίρκο» (Θίασος Καρέζη – Καζάκου, 1974), «Ο εχθρός λαός» (Θίασος Καρέζη – Καζάκου, 1975), «Πρόσωπα για βιολί και ορχήστρα» (Θέατρο Τέχνης, 1976), «Τα τέσσερα πόδια τού τραπεζιού (Θέατρο Τέχνης, 1978) και «Ο μπαμπάς ο πόλεμος» (Θέατρο Τέχνης, 1980).

Ο Καμπανέλλης έγραψε σενάρια για τον κινηματογράφο: «Στέλλα» του Μιχάλη Κακογιάννη, «Δράκος» και «Το Ποτάμι» του Νίκου Κούνδουρου, «Αρπαγή της Περσεφόνης» του Γρηγόρη Γρηγορίου, «Κορίτσια στον ήλιο» του Βασίλη Γεωργιάδη, «Το κανόνι και τ’ αηδόνι» του σε σκηνοθεσία του ιδίου και του αδελφού του, του ηθοποιού Γιώργου Καμπανέλλη κ.ά.

Επίσης, συνεργάστηκε με μεγάλα ονόματα της μουσικής, καθώς είχε γράψει στίχους για τραγούδια του Μίκη Θεοδωράκη (« Μαργαρίτα Μαγιοπούλα», «Το Ψωμί είναι στο Τραπέζι», «Στρώσε το Στρώμα Σου», κύκλος τραγουδιών «Η Μπαλάντα του Μαουτχάουζεν», του Μάνου Χατζιδάκι («Ρίχνω την Καρδιά μου στο Πηγάδι», «Άσπρο Περιστέρι») του Νίκου Μαμαγκάκη («Άρια του Δούλου»), του Γιάννη Σπανού («Γιατί ναρθείς», «Οδυσσέας»), του Σταύρου Ξαρχάκου («Φίλοι κι αδέλφια») και Σταμάτη Κραουνάκη («Το ζεϊμπέκικο της Ντάλη»).

Τι είχε πει για τον Χίτλερ

Φίλοι μου, θυμηθείτε: ο Αδόλφος Χίτλερ δεν έπεσε απ’ το διάστημα. Ούτε ήταν ένας και μόνος. Ήταν το διαμόρφωμα δεκάδων χιλιάδων αφανών χιτλερίσκων στη Γερμανία και την Αυστρία. 

Και ο ναζισμός δεν ήταν ιδέα ενός και μόνου διεστραμμένου εγκεφάλου. Ήταν η συμπύκνωση της νοσηρής πολιτικής αντίληψης εκατοντάδων χιλιάδων ατόμων, φορέων του μικροβίου του ρατσισμού, του εθνικισμού, της μισαλλοδοξίας, της τελικής λύσης όλων των προβλημάτων με τη βία, τη φωτιά και το τσεκούρι.

Ο ναζισμός δεν άρχισε με τον Χίτλερ, γι’ αυτό και δεν τον πήρε μαζί του, δεν εμφανίστηκε μόνο στη Γερμανία, γι’ αυτό και δεν επανεμφανίζεται μόνο εκεί. Αλλά παντού όπου ουσιαστικά κοινωνικά προβλήματα τον τρέφουν. Και ο κίνδυνος τώρα δεν είναι η εμφάνιση ενός νέου Χίτλερ και η σπορά ενός άλλου μεγάλου πολέμου. Ο κίνδυνος είναι η αδιαφορία για τα αίτια που αναγεννούν τον ναζισμό και εν συνεχεία η απάθεια και η ανοχή για ένα φαινόμενο που μπορεί να εξελιχθεί σε μαζική διανοητική μόλυνση.

Οι μεγάλοι πόλεμοι δεν αρχίζουν στα πεδία των μαχών, ούτε οι ολέθριες πολιτικές ιδεολογίες ξεκινούν από μαζικές συγκεντρώσεις. Αρχίζουν ανύποπτα στους χώρους της καθημερινής μας ζωής, ξεκινούν ακόμη και μέσα απ’ το ίδιο μας το σπίτι. Εκεί φωλιάζουν όλα. Γι’ αυτό μόνο με την πίστη σε μια καθημερινή ζωή, που να μας χωράει όλους, απροκατάληπτη και δίκαιη προς όλους μπορούμε έστω και καθυστερημένα να πετύχουμε αυτό που τόσο προσδοκούσαμε τον Μάιο του 1945: ένα πραγματικό “ποτέ πια”.

Σημείο – σταθμός, η παράσταση το «Μεγάλο μας Τσίρκο»

Μέσα στο κλίμα διάχυτης ανησυχίας, λογοκρισίας και κινδύνου που επικρατούσε λόγω της επιβολής του διδακτορικού καθεστώτος στην Ελλάδα, γεννιέται η επιδραστικότερη ίσως παράσταση στην ιστορία του ελληνικού θεάτρου, το «Μεγάλο μας Τσίρκο».

Στην παράσταση συμμετείχαν οι εκλεκτοί του καλλιτεχνικού σιναφιού της εποχής. Την σκηνοθεσία ανέλαβε ο Κώστας Καζάκος, τα σκηνικά φιλοτεχνήθηκαν από τον θρυλικό καραγκιοζοπαίχτη Ευγένιο Σπαθάρη, τους στίχους του Καμπανέλλη «έντυσε» ο αείμνηστος Σταύρος Ξαρχάκος και τα υπερβατικά τραγούδια της παράστασης ερμήνευσε με τη μυθική φωνή του ο «Αρχάγγελος» Νίκος Ξυλούρης. Από τους πρωταγωνιστικούς ρόλους δόθηκαν στη Τζένη Καρέζη.

Παράλληλα, δείτε: Πραξικόπημα 21ης Απριλίου 1967: Η ημέρα που «έσβησε» τη Δημοκρατία στην Ελλάδα – Τα σκάνδαλα και τα ψέμματα για “νοικοκυρεμένη” οικονομία

Το εμβληματικό έργο πολιτογραφήθηκε αρχικά ως κωμωδία, ωστόσο δεν άργησε να μετουσιωθεί μέσα από την πρόσληψη του κοινού σε ένα ισχυρό σύμβολο πολιτικής αντίστασης. Αλληγορικά γραμμένο, το έργο κατάφερε να υπερπηδήσει τα εμπόδια της λογοκρισίας της εποχής και να εξελιχθεί σε μία συλλογική πολιτική διαμαρτυρία εναντίον του καθεστώτος. «Ήταν τα έξυπνα κείμενα του Καμπανέλλη που δεν έδιναν χώρο στο καθεστώς να δικαιολογήσει τη λογοκρισία… Τι θα έλεγαν, λογοκρίνουμε την ιστορία;» είχε αναφέρει σχετικά ο Κώστας Καζάκος.

Μέσα στο ευρύτερο κλίμα πολιτικής ζύμωσης που επικρατούσε εκείνη την περίοδο, το αντίκτυπο που είχε το «Μεγάλο μας Τσίρκο» στην ενθάρρυνση του κοινού και η απήχηση της παράστασης αποτέλεσε καταλυτικό παράγοντα στην εξέγερση. Τα συνθήματα και τα πανό που χρησιμοποιήθηκαν στις σκηνές με την απαίτηση του λαού για Σύνταγμα στις 3 Σεπτεμβρίου του 1843, βρέθηκαν να κοσμούν την πύλη του Πολυτεχνείου στις 17 Νοέμβρη του 1973. «Ήταν οι ιστορικές συγκυρίες που ξεπέρασαν το καλλιτεχνικό γεγονός και το μετέτρεψαν σε πολιτικοκοινωνικό. Ο λαός το προκάλεσε!» είχε αναφέρει σχετικά ο Καζάκος.

Μέσα στο ευρύτερο κλίμα πολιτικής ζύμωσης που επικρατούσε εκείνη την περίοδο, το αντίκτυπο που είχε το «Μεγάλο μας Τσίρκο» στην ενθάρρυνση του κοινού και η απήχηση της παράστασης αποτέλεσε καταλυτικό παράγοντα στην εξέγερση. Τα συνθήματα και τα πανό που χρησιμοποιήθηκαν στις σκηνές με την απαίτηση του λαού για Σύνταγμα στις 3 Σεπτεμβρίου του 1843, βρέθηκαν να κοσμούν την πύλη του Πολυτεχνείου στις 17 Νοέμβρη του 1973. «Ήταν οι ιστορικές συγκυρίες που ξεπέρασαν το καλλιτεχνικό γεγονός και το μετέτρεψαν σε πολιτικοκοινωνικό. Ο λαός το προκάλεσε!» είχε αναφέρει σχετικά ο Καζάκος.

Στο πέρας του χρόνου, το «Μεγάλο μας Τσίρκο» σημάδεψε ανεξίτηλα το καλλιτεχνικό γίγνεσθαι της χώρας και αναδείχθηκε σε μία από τις πιο καθοριστικότερες παραστάσεις στην ιστορία του σύγχρονου ελληνικού θεάτρου.
Αναμφισβήτητα, μας υπενθυμίζει πως ακόμα και στους πιο ζοφερούς καιρούς, ο πολιτισμός προσφέρεται ως εργαλείο πνευματικής απελευθέρωσης και η τέχνη νοηματοδοτεί τον αγώνα για κοινωνική δικαιοσύνη.

Ο Ιάκωβος Καμπανέλλης άφησε μία τεράστια πολιτισμική, πολιτική και κοινωνική παρακαταθήκη στην Ελλάδα. Με τα έργα του, ενέπνευσε κοινωνικούς αγώνες και εξεγέρσεις, καταπολέμησε τη λογοκρισία ενός βίαιου καθεστώτος και πολέμησε για τον λαό με όπλο μία Τέχνη που αφυπνίζει και λέει ωμές αλήθειες.

Όπως είπε και ο ίδιος χαρακτηριστικά:

Πολλοί δεν το βρήκαν αριστούργημα (για το Μεγάλο μας Τσίρκο) σκασίλα μου και τότε και τώρα. Ήταν όμως μια παράσταση που ξέφυγε από τα χέρια όλων μας, που θέλαμε να κάνουμε θέατρο και έγινε ένα πολιτικό γεγονός. Το να μετουσιώνεται μια θεατρική παράσταση σε ένα πολιτικό γεγονός νομίζω ότι είναι πιο πολύ από ότι μπορεί να φιλοδοξήσει ένας άνθρωπος του θεάτρου και σαν τέτοιο το χαίρομαι εγώ, το χαίρεται ο Κώστας ο Καζάκος, το χαίρεται η Τζένη η Καρέζη και ο Ξαρχάκος. Και θα ήθελα εδώ να σταματήσω και να πω μια κουβεντούλα για το έργο «Ο εχθρός λαός» το οποίο ανέβηκε το 1975 με την Μεταπολίτευση πια και που ήταν μια πρόωρη ειδοποίηση για τις δυνάμεις εκείνες που θεωρούνε εχθρό τον λαό προκαλώντας δικτατορίες ή ακραίες καταστάσεις όχι βέβαια δημοκρατικές.

Επιμέλεια: Αναστασία Κολυβά